Episode 147
Η εβραία. Μπέρτολντ Μπρέχτ.
Όταν το θέατρο πάψει να διασκεδάζει και αρχίσει να μαρτυρεί. Όταν ο θεατής δεν κλίνει το κεφάλι στο σκηνικό, αλλά στοχάζεται τα ηθικά του όρια. Τότε, βρισκόμαστε στον κόσμο του Μπέρτολντ Μπρέχτ. Στον κόσμο του «επικού θεάτρου» — και στην «Εβραία», ίσως στον πιο σπαρακτικό του μονόλογο.
Το έργο και η υπόθεση
Η «Εβραία» είναι ο τελευταίος μονόλογος από τη σπονδυλωτή θεατρική σύνθεση Ο Τρόμος και η Αθλιότητα του Τρίτου Ράιχ, ένα σύνολο 24 σκηνών που συνέγραψε ο Μπρετ κατά την εξορία του από το ναζιστικό καθεστώς, μεταξύ 1935 και 1939. Η σκηνή αυτή ξετυλίγεται μπροστά μας σαν μια εσωτερική απολογία, μια τελετή αποχωρισμού και μια καταγγελία για όσα υπέστησαν οι Εβραίοι της Γερμανίας. Η Ιουδήθ Κέιθ, μορφωμένη, ευαίσθητη, με κοινωνική θέση, σύζυγος ενός γιατρού — αποχαιρετά τον άντρα της, εγκαταλείποντας τη χώρα για να μη γίνει εμπόδιο στην καριέρα του. Δεν φεύγει μόνο από ένα σπίτι. Φεύγει από την πατρίδα, τη ζωή της, την ψευδαίσθηση ότι μπορεί να είναι απλώς άνθρωπος, όχι μια «κατηγορία».
Χαρακτήρες και σκιαγράφηση
Το πρόσωπο του έργου είναι μονάχα ένα. Και όμως, η Ιουδήθ δεν είναι μόνη. Στο πρόσωπό της καθρεφτίζεται μια Ευρώπη που σκίζεται ανάμεσα στον φόβο και την ευθύνη. Στον άντρα που αγαπά αλλά υποχωρεί. Στον φίλο που αποφεύγει να πει την καλημέρα. Στην κοινωνία που δέχεται σιωπηλά την κατηγοριοποίηση ανθρώπων σε «χρήσιμους» και «περιττούς». Στον εαυτό της, που κάποτε συμφωνούσε ότι κάποιοι άνθρωποι αξίζουν λιγότερο — μέχρι να συνειδητοποιήσει πως ήταν η επόμενη.
Ο μονόλογος της Ιουδήθ είναι σκηνή βαθιάς ηθικής έντασης. Δεν έχουμε ενέργεια, δεν έχουμε δράση. Έχουμε την παρατεταμένη αγωνία της συνείδησης. Μια κραυγή που ξεκινά χαμηλόφωνα και κορυφώνεται σε κραδασμούς συναισθηματικής φρίκης. Ο λόγος της δεν είναι ρητορικός, είναι βιωματικός. Είναι φωνή γυναίκας, φωνή συζύγου, φωνή πολίτη, φωνή ανθρώπου που του αφαίρεσαν την ιδιότητα του ανθρώπου.
Ιστορικό και ιδεολογικό υπόβαθρο
Ο Μπρέχτ έγραψε το έργο αυτό σε εξορία, την εποχή που ο Χίτλερ εδραιώνει τον απολυταρχικό μηχανισμό του. Η «Εβραία» δεν είναι απλώς ένα έργο για τον αντισημιτισμό. Είναι έργο για τη βαθιά διαβρωτική δύναμη του φασισμού, όχι μόνο στους θεσμούς, αλλά και στην καθημερινότητα. Στην ιδιωτική σφαίρα. Στη ματιά, στη σιωπή, στην ενοχή.
Δεν είναι τυχαίο ότι το έργο ανήκει στο λεγόμενο «επικό θέατρο», το οποίο, σε αντίθεση με το αριστοτελικό, δεν επιδιώκει την ταύτιση, αλλά την απόσταση. Ο θεατής δεν πρέπει να συγκινηθεί παθητικά — πρέπει να θυμώσει, να αναρωτηθεί, να ενεργοποιηθεί.
Η ερώτηση που πλανάται είναι καυστική: «Τι τους έκανα εγώ;» Η Ιουδήθ δεν ήταν πολιτικοποιημένη, δεν αναμείχθηκε. Και όμως, βρέθηκε διωκόμενη, γιατί το καθεστώς δεν ενδιαφέρεται για ιδέες. Ενδιαφέρεται για καθαρές ταυτότητες. Όποιος διαφέρει, πρέπει να εξαφανιστεί.
Παραστάσεις και υποδοχή
Το έργο πρωτοπαίχτηκε το 1938 στο Παρίσι, όταν πια το καθεστώς του τρόμου είχε εγκαθιδρυθεί πλήρως στη Γερμανία. Στην Ελλάδα παρουσιάστηκε το 1978 από τον Θίασο Λαμπέτη, με τη σπαρακτική ερμηνεία της Έλλης Λαμπέτη στον ρόλο της Ιουδήθ — μια ερμηνεία που καταγράφηκε σε ηχητικό ντοκουμέντο και παραμένει ως παρακαταθήκη θεατρικού ήθους και συγκλονιστικού μέτρου.
Ο λόγος του Μπρέχτ, μεταφρασμένος με λεπτότητα και στιβαρότητα από τον Μάριο Πλωρίτη, βρήκε στο στόμα της Λαμπέτη μια έκφραση που ισορροπεί ανάμεσα στον πόνο και την εσωτερική αξιοπρέπεια. Δεν είναι εύκολο να αποδοθεί ένας χαρακτήρας που δεν θρηνεί κραυγαλέα, αλλά αποσύρεται για να σώσει την αγάπη. Και όμως, σε αυτή την απόσυρση κρύβεται όλη η φρίκη του καθεστώτος: ότι μας αναγκάζει να αποχαιρετούμε χωρίς να φταίμε.
Τι αποκομίζει ο θεατής
Φεύγοντας από την παράσταση της «Εβραίας», ο θεατής δεν κουβαλά απλώς μια ιστορική μνήμη. Κουβαλά έναν καθρέφτη. Ο μονόλογος γίνεται τεστ συνείδησης: πού στέκομαι εγώ όταν το καθεστώς αρχίζει να χτυπά τους «άλλους»; Πόσο γρήγορα αλλάζει το βλέμμα μου απέναντι στους διπλανούς μου, όταν η εξουσία υπαγορεύει ποιος αξίζει και ποιος όχι;
Η Ιουδήθ δεν είναι μια ηρωίδα στο κλασικό νόημα. Είναι ένα πρόσωπο καθημερινό, που μέσα στην απελπισία του γεννά αξιοπρέπεια. Και αυτή η αξιοπρέπεια είναι η τελευταία άμυνα απέναντι στον φασισμό.
Λίγα λόγια για τον συγγραφέα
Ο Μπέρτολντ Μπρέχτ (1898–1956), ο πατέρας του επικού θεάτρου, ήταν όχι απλώς δραματουργός, αλλά βαθύτατα πολιτικός στοχαστής. Καταγόμενος από την Αουγκσμπούργκ της Βαυαρίας, πέρασε τον Α΄ Παγκόσμιο ως νοσοκόμος, εμπειρία που σημάδεψε τη θεώρησή του για την ανθρώπινη ζωή και τον θάνατο. Διωκόμενος από τους ναζί λόγω των πεποιθήσεών του και της εβραϊκής καταγωγής συνεργατών του, πέρασε από τη Δανία, τη Φινλανδία και τις ΗΠΑ, όπου υπήρξε στόχος του Μακαρθισμού.
Επέστρεψε τελικά στην Ανατολική Γερμανία, όπου ίδρυσε το θέατρο Berliner Ensemble και έθεσε τα θεμέλια ενός είδους θεάτρου που δεν ήθελε να «ψυχαγωγεί» αλλά να αφυπνίζει.
Η «Εβραία» δεν είναι έργο για να ξεχαστεί μετά το χειροκρότημα. Είναι έργο για να βαραίνει μέσα σου. Και όσο η κοινωνία σκοντάφτει ξανά και ξανά πάνω στους ίδιους αποκλεισμούς, η φωνή της Ιουδήθ θα είναι εδώ να μας θυμίζει ότι ο χαρακτήρας είναι — ζήτημα χρόνου. Και το ερώτημα: εσύ, τι θα κάνεις όταν έρθει η ώρα σου;
Η ιστοσελίδα μου
Τα Podcast μου:
https://angeligeorgiastoryteller.gr
https://mithoikaipolitismoi.gr
https://akougontasmetingeorgia.gr
https://theatromeangeligeorgia.gr
Το κανάλι μου στο you tube
https://www.youtube.com/@angeligeorgia808/featured
Facebook σελίδα Αγγελή Γεωργία:
https://www.facebook.com/angeligeorgia
Facebook σελίδα Μύθοι και πολιτισμοί:
